مقارن ساعت یک بعد از ظهر روز چهارشنبه بیست و دوم اسفند ماه یک هزار و سیصد و شصت و سۀ هجری شمسی، بخش شمالی مرکز تاریخی سنتی و پر ازدحام شهر اصفهان (میدان کهنه) با راکت مورد حملۀ هواپیماهای متجاوز رژیم عراق قرار گرفت.

در این حمله که از جهت جنوب به شمال شهر بود اصابت دو راکت یکی در نزدیکی گنبد جنوبی و دیگری در فاصلۀ کمی از گنبد شمالی مسجد جامع عتیق، ضمن به‌جا گذاردن شهدا و مجروحین بسیار موجب ویرانی و انهدام بخشی از مسجد جامع و بافت شهری ارزشمند پیوسته به آن گردید.

به‌طور مشخص هر یک از راکت‌ها محوطه‌ای به‌وسعت یک هزار مترمربع را منهدم ساخته است که بخش‌های آسیب‌دیده در جوار گنبد جنوبی مسجد شامل: یازده چشمه از راستۀ بازار عربان و فضاهای پیوسته به آن؛ و یازده چشمه از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع است و بافت منهدم شده در جوار گنبد شمالی (واقع در ۲۵۰متری برخورد راکت (اول شامل کاروانسرای شکر بیک و بخشی از بازار مجلس است.

بازار عربان یا بنی تمیم از قدیمی‌ترین بازارهای شهر تاریخی اصفهان است که احداث آن همزمان با پایه‌گذاری مسجد جامع عتیق در نیمۀ قرن دوم هجری است. 

بخش ویران‌شدۀ شبستان جنوب شرقی مسجد مربوط به یکی از مراحل گسترش در قرون پنجم هجری است که در قرن نهم مرمت اساسی شده بود، و نمونه‌ای ارزنده ای از معماری این دوره را در خود به یادگار داشته و دارد.

آسیب‌های وارده بر اثر موج انفجار و لرزش‌های شدید حاصل از آن در ساختمان مسجد جامع و اجزاء آن (گنبدهای اصلی، پوشش گنبدی شبستانها، مناره‌ها، ایوان‌ها، تزئینات کاشیکاری، گچبری و غیره) در دست بررسی است که در گزارشی جامع قابل ارائه است.

واقعیت این است که در سراسر دورۀ اسلامی سرزمین ما تاریخ کمتر اثری مانند مسجد جامع اصفهان این چنین با تاریخ امت مسلمان ما عجين بوده و در خود انعکاس‌هایی از حرکت همیشه پویا و زندۀ مردم ما داشته باشد. پایه‌گذاری مسجد جامع در قرن دوم هجری قمری تداعی‌کنندۀ پیروزی مردم مسلمان ما در مبارزاتشان بر علیه حکومت کفر و ظلم بنی امیه است، بنیان مسجد جامع اصفهان سرفصلی از تاریخ شهر پرآوازۀ اصفهان است که حرکت بنیادی خود را در تولید فرهنگی کشور اسلامی‌مان آغاز می‌کند. مسجد جامع عتیق اصفهان پس از آن شاهد تمام مراحل افت و خیز شهر اصفهان این همزاد، خود بوده است. هر ستونش شاهد محفل درسی و نیایش رهگذر قرن است، شاهد مایه‌گرفتن فرهنگ ما از چشمۀ لایزال معرفت اسلامی است، شاهد حملۀ ترکان سلجوقی، مغول، تيمور، و افغان‌هاست. شاهد قحطی‌ها و رفاه و سرشاری شهر از نعمت‌ها است. احمد عطاش را می‌شناسد، بوعلی، صاحب بن عباد، خواجه نظام الملک و ملکشاه و شاه عباس‌ها را به یاد دارد.  آتش‌سوزی مهیب کتابخانه‌اش را از یاد نبرده است. بارها پایتخت بودن شهر را به‌یاد دارد و از آن در خود خاطره‌ها ذخیره دارد. مبارزات مردم ما را در دوران انقلاب اسلامی به‌خاطر سپرده است و در این لحظۀ تاریخ داغ و زخم جنگی تحمیلی را بر چهرۀ فرتوت خود برای نسل‌های آینده به امانت خواهد سپارد. نباید که از جریان حرکت پرتوان امت مسلمان ما به دور ماند. به‌حق شایسته‌وار است که به‌عنوان معتبرترین اثر تاریخی دورۀ اسلامی کشورمان جاویدان بماند.

• اصفهان و دکاکین غربی بازار عربان بخش‌های تخریب‌شدۀ مسجد با رنگ خاکستری نشان داده شده شماره‌گذاری طاق و چشمه‌ها بر اساس نقشه شرودر از مسجد جامع می‌باشد.
• عکس‌هایی از چشمه‌های شبستان جنوب شرقی مسجد جامع اصفهان که در جریان حملۀ هوایی دشمن زبون بعثی در تاریخ ۶۳/۱۱/۲۲ تخريب و یا آسیب دیده است.

باسمه تعالى

وجوه مشترک فرهنگی تاریخی عظیمی که بین مردم ما و دیگر مردم مرز و بوم‌های همسایه‌مان وجود دارد آن‌چنان است که ما خود را با ایشان از یک ریشه احساس می‌کنیم و  اغراق نخواهد بود اگر گوییم که همگی از سرچشمۀ معرفت، دانش و هنر یکسان بهره برده‌ایم. ولی علی‌رغم نزدیكی فاصله‌ها در سال‌های قرن اخیر چنان ناخواسته از یکدیگر دور مانده نگهداشته شده‌ایم که از بسیاری از نقاط عطفی که تاریخ فرهنگ و تمدن ما را شکل داده و متحول ساخته غافل مانده‌ایم. چه‌بسا نقطه‌های کور و حلقه‌های مفقوده از تمدن و فرهنگ خود را که در جستجوی آن هستیم در  سرزمین‌هایی بیابیم که این‌چنین به یکدیگر نزدیک و از یکدیگر دور مانده‌ایم. برای شروع حرکتی هرچند کوچک و به‌امید تداوم آن در آینده در پیوند دادن بندهای گسسته، در این شماره از دو اثر تاریخی سخن به‌میان آورده‌ایم یکی از این بناها که از شهرت به‌سزایی نیز برخوردار است، مورد تحلیل موشکافانۀ محققین قرار گرفته است. به‌همین جهت شایسته بود که برای آشنایی علاقه‌مندان به تاریخ معماری و هنر آن سوی مرزهای سیاسی امروز ایران مجموعۀ ارزشمند آرامگاه احمد یسوی در ترکستان معرفی شود.

بنای دیگر که آن هم شخصیتی کاملاً ایرانی دارد و از دست‌ساخته‌های هنرمندان عصر زندیه در ایروان است مسجد جامع ایروان می‌باشد که خوشبختانه در سال‌های اخیر توسط کارشناسان ایرانی مورد مطالعه قرار گرفت و به‌همت بنیاد جانبازان و مستضعفان انقلاب اسلامی مرمت گردید. به‌امید آنکه مورد قبول قرار گیرد.

اثر / ۳۱ و ۳۲ 

نخستین «کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران» به همت سازمان میراث فرهنگی کشور و با یاری شش مؤسسه و مرکز علمی پژوهشی^(۱)و بسیاری از شخصیت‌های اهل فن و تحقیق و پس از حدود دو سال تلاش به‌مدت شش روز در ارگ تاریخی بم کرمان در فاصلۀ روزهای هفتم تا دوازدهم اسفند ماه برگزار گردید.

این مجمع عملاً کار خود را در روز هشتم^(۲) با سخنان آقای مهندس میرسلیم، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، زیر گنبد یخدان ارگ تاریخی بم با حضور آقای مهندس کازرونی، رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور، و آقای بانک، استاندار کرمان، و بیش از هشتصد نفر از مدعوین آغاز کرد.^(۳)

هر چند انعکاس خبری این رخداد ملی و تاریخی در رسانه‌های گروهی به‌علت هم‌زمانی آن با مبارزات انتخاباتی مجلس چهارم شورای اسلامی کم‌رنگ و حتی می‌توان گفت بی‌رنگ بود ولی بازتاب مثبت و وسیع آن در محافل فرهنگی، آموزشی، تحقیقاتی، حرفه‌ای و اجرایی تا میزان زیادی این نقیصه را جبران نمود.

طبیعت فراگیر عنوان بحث کنگره و محورهای سخن آن؛ که طیف گسترده‌ای را شامل می‌شد توجه جمع کثیری از محققین و اهل نظر فن و حرفه را در رشته‌های مختلف تخصصی وابسته به خود جلب کرد.

ارسال حدود سیصد و پنجاه خلاصه مقاله و ارائۀ دویست و پنجاه مقاله از سوی صاحب‌نظران و علاقه‌مندان به مجمع، خود مؤید این معنا بود.^(6،5) حضور شورانگیز و گرم چهار نسل مردان و زنان فرهیخته و شائق بـه دیـدار یکدیگر و اطلاع از نظریات هم در فضایی صمیمی و دور از تکلفات مـعـمــول فرصت مغتنمی بود که کمتر نظیر داشت.

معماران و شهرسازان معاصر، کمتر امکان اطلاع از نظریات باستان‌شناسان را دربارۀ مسائل و ارزش‌های معماری شهرسازی عمق تاریخ داشته‌اند، هرچند که می‌توانست برایشان کسالت‌بار باشد ولی هشداری بود که این علم در محدودۀ تنگ پوستۀ نازک دوران معاصر نمی‌تواند خلاصه شود که بسیاری از مسائل امروز ما ریشه در تاریخ دارد و باستان‌شناسان ما نیز دریافتند که پوستۀ تاریخ معاصر می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین لایه‌های کاوش‌های باستان‌شناسانۀ ایشان به‌شمار آید که مشحون از آگاهی‌های گردآمده از دوران‌های گذشته است. دانشجویانی که تنها نامی از استادان پیش‌کسوت خود شنیده بودند فرصت آن را یافتند که از نزدیک و رو در رو با ایشان گفتگو داشته باشند.

ایراد پنجاه و سه سخنرانی در جلسات رسمی تالار و عرضۀ بیش از سی سخن در جلسات میزگرد آزاد شبانه همراه با یازده نمایشگاه و بیش از چهل ساعت کار فشردۀ دست جمعی و تا پاسی از شب در فضای دعوت‌کننده و پرمحتوای ارگ تاریخی بم که خود زوایای جدید بحث و گفتگو را می‌گشود یکی از سازنده‌ترین رویارویی‌ها و برخورد آگاهانۀ نسل نو و نسل گذشته را بر اساس موضوعی مشخص و در بستر فرهنگی معین فراهم آورده بود. «جاذبه‌ها و عمق مفاهیم مستقر در تاریخ معماری و شهرسازی این سرزمین را می‌بایستی نقطۀ انگیزش این گردهم‌آیی به شمار آورد» که نقطۀ عطفی بود در مبادلۀ تجربه‌های ارزشمند پژوهندگان و محققان این آب و خاک.

بسیاری از سخنان که در این مجمع طرح شد با طراوت و تازه بود آنها که به‌گونۀ دیگر تکرار شد در جمع کنگرۀ بم نفسی تازه گرفت.

هر چند مجمع قطعنامه‌ای را منتشر نکرد و نخواست که این سیلان و حرکت سازندۀ پدیدآمده در چهارچوبی متوقف و بسته شود ولی می‌توان گزیده‌ای را از آنچه که کنگره در آن به اجماع رسید قریب به مضمون به شرح زیر بیان داشت:
۱. تاریخ معماری و شهرسازی ایران با عنایت به سوابق دیرینه‌اش شایستگی آن را دارد که به‌طور مستقل مورد تحقیق قرار گیرد.
۲. تکرار این‌گونه همایش به‌منظور فراهم‌آوردن فضای سازنده و مناسب برخورد عقاید و آراء و شکوفایی اندیشه و عمل.
۳. تشکیل مرکز یا نهادی برای انجام مستمر مطالعات و تحقیقات تاریخ معماری و شهرسازی ایران.
۴. بازنگری در آموزش تاریخ معماری و شهرسازی ایران در سطوح مختلف.
۵. انجام تحقیقات کاربردی به‌منظور پاسخگویی به نیازهای حرفه‌ای.^(۶)
۶. آشناساختن اهل حرفه و فن و دست‌اندرکاران معماری و شهرسازی در ایران به مفاهیم و ارزش‌های تاریخی و هویت معماری و شهرسازی ملی.
۷. فراهم‌آوردن هرچه گسترده‌تر امکانات تولید ادبیات معماری و شهرسازی از طریق انتشار بازیافته‌ها و تحقیقات و نقد و تحلیل‌های معمارانه و شهرسازانه.

باقرشیرازی – دبیر کنگره

پی‌نوشت‌ها:

۱. مؤسساتی که در برگزاری کنگرۀ سازمان میراث فرهنگی کشور ما را یاری دادند به‌شرح زیر بودند:

• الف) گروه معماری و گروه شهرسازی دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران
• ب) دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
• ج) دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت
• د) گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
• ه) گروه معماری و گروه شهرسازی جامعۀ مهندسان مشاور ایران
• و) مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی

۲. روز هفتم اسفند اختصاص به مسائلی نظیر نام‌نویسی شرکت‌کنندگان در کنگره، استقرار میهمانان، برپایی نمایشگاه‌های مرتبط با کنگره و نظایر آن داشت. لازم به یادآوری است که به‌علت بعد مسافت محل برگزاری کنگره برخی از میهمانان یک دو روزی زودتر در محل حضور یافتند.

۳. جناب آقای دکتر حسن حبیبی، معاون اول ریاست جمهوری که قرار بود با سخنان خود کنگره را روز هشتم اسفند ماه افتتاح فرمایند متأسفانه به‌علت ضرورت پذیرایی از یک شخصیت خارجی از حضور در کنگره عذر خواستند.

۴. محورهای عمدۀ سخن در کنگره عبارت بودند از:

• روند شکل‌گیری فضاهای معماری و شهرسازی ایران در بستر تاریخ
• زبان و بیان معماری و شهرسازی ایران در انتقال مفاهیم و ارزش‌ها
• سبک‌شناسی معماری و شهرسازی ایران
• محیط، معماری و شهرسازی ایران
• معماری و جامعه ایرانی
• معماری و شهرسازی معاصر ایران
• ……….
• و دیگر محورهای مناسب که از سوی علاقه‌مندان پیشنهاد و اعلام شد.

۵. به‌دلایل متعدد این مجمع همایشی ملی بود و زبان رسمی کنگره زبان فارسی، هرچند فراخوان عام مقالات به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر شد ولی دعوت‌های خاصی (حدود سه هزار دعوت) از شخصیت‌های علمی، فرهنگی و کارشناسی ایرانی صورت گرفت.
دلایلی که برای این امر می‌توان ارائه کرد به‌شرح زیر است:

• ضرورت تبادل تنگاتنگ آراء و عقاید بین شرکت‌کنندگان بدون وجود مانع زبان
• ضرورت دستیابی به تجربه‌ای در مرحلۀ نخست در سطح ملی
• عدم وجود امکانات مالی و رفاهی برای پذیرایی از میهمانان خارجی
• تنها میهمان خارجی کنگره آقای پروفسور فتح‌الله‌اف از جمهوری آذربایجان بود که سخنرانی مشترکی در ارتباط با موضوع اسناد شهرهای ایرانی دورۀ قاجاریه با برخی از اساتید دانشکدۀ معماری و شهرسازی شهید بهشتی و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور در کنگره داشت.

چون شرط حضور در کنگره به‌علت محدودیت‌هایی که مکان برگزاری کنگره به‌وجود می‌آورد ارائۀ مقاله بود، خود امری بود که از تعداد شرکت‌کنندگان می‌کاست. حضور دانشجویان در کنگره نیز به‌علت محدودیت‌های پذیرایی در بم و کوچک‌بودن نسبی تالار سخنرانی منحصر به دانشجویان سال آخر دانشکده‌های معماری، شهرسازی، و باستان‌شناسی شد.
حدود سیصد تن ( ۲۱۵دانشجوی پسر و  ۹۰ دانشجوی دختر) دانشجویان معماری، شهرسازی، و باستان‌شناسی دانشگاه‌های زیر به‌عنوان مستمع در فضای کنگره شرکت داشتند و به آن مفهوم و ابعاد ویژه بخشیدند:

• الف) گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران 
• ب) گروه معماری و گروه شهرسازی دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران 
• ج) دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی 
• د) دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت 
• ه) دانشکده معماری دانشگاه آزاد تهران 
• و) دانشکدۀ معماری دانشگاه آزاد شیراز 
• ز) گروه معماری دانشکدۀ پردیس اصفهان 
• ح) گروه معماری مجتمع هنر دانشگاه یزد 
• ط) دانشجویان دانشگاه هنر شهید باهنر کرمان

۶. تا لحظۀ انتشار این شمارۀ مجله، جلد چهارم مجموعه مقالات منتشر شده است که در مجموع چهار جلد حاوی ۱۶۱ مقاله در ۲۸۰۰ صفحه است و امید می‌رود که جلد پنجم و آخرین جلد آن پیش از پایان سال جاری در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.
سرپوشیده‌های وسیع و مناسب فضای اصطبل برای نمایشگاه‌های مرتبط به کنگره و بحث‌های آزاد شبانه آماده گردیده بود. نمایشگاه‌ها عبارت بودند از:
۱. نمایشگاه و فروشگاه کتاب مرتبط به تاریخ هنر و معماری و شهرسازی و باستان‌شناسی
۲. کتابخانۀ موقتی از منتخب کتاب‌های تخصصی باستان‌شناسی، معماری و شهرسازی
۳. نمایشگاه اسناد شهرهای ایرانی دورۀ قاجاریه
۴. نمایشگاه معرفی واحد اسناد و تحقیقات دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه بهشتی
۵. نمایشگاه نویافته‌های معبد آناهیتا در کنگاور
۶. نمایشگاه معرفی بازارهای یزد، کاشان، قزوین
۷. نمایشگاه معرفی فعالیت‌های مطالعاتی و مرمتی ارگ تاریخی بم کرمان
۸. نمایشگاه چگونگی فعالیت مرکز اسناد میراث فرهنگی کشور
۹. نمایشگاه بررسی تحولات مسجد جامع ساوه
۱۰. نمایشگاه شهر سلطانیه در تصویر
۱۱. نمایشگاه معرفی فعالیت‌های پژوهشی و اجرایی در محوطه‌ها، شهرها و بناهای تاریخی 
همزمان با برگزاری کنگره، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران شمارۀ نوزده ویژۀ فصلنامۀ آبادی را با عنوان «معماری ایران» به‌همین مناسبت انتشار داد. در روزهای برگزاری کنگره خبر‌نامۀ کنگره حاوی اطلاعات، دیدگاه‌ها و تراوشات فکری، هنری و ذوقی شرکت‌کنندگان در پنج شماره منتشر گردید.